جعبري گويد: سوره، بخشي از آيات قرآني مي‌باشد كه داراي آغاز و امجامي است. عده‌اي ديگر در تعريف سوره گفته‌اند: كه سوره بخشي از آيات قرآني است كه ميان دو «بسمله» قرار دارد (الاتقان ج 1 ص 90، ضمناً يادآور مي‌شود كه ميان دو سوره انفال و برائت «بسم الله الرحمن الرحيم» وجود ندارد و نيز در ترتيب موجود، سوره «الناس» نيز ميان دو بسمله قرار نگرفته است و با اينكه در آيه سي‌ام سوره نمل «بسمله»ظ آمده است فاصله ميان دو سوره رانشان نمي‌دهد، بهر حال بايد متوجه وجود اين چند استثناء در قرآن باشيم).

در يكي از بحثهاي گذشته اجمالاً به اين نتيجه رسيديم كه ترتيب موجود سوره‌ هاي قرآني ـ كه از سوره «حمد» آغاز مي‌شود، و به سوره «الناس» انجام مي‌گيرد ـ قطعاً با ترتيب نزول آيات و سور، در قرآن مدون، فراهم گشت، چون طبق همه رواياتي كه محدثين اهل سنت و شيعه نقل كرده‌اند. قرآن كريم بترتيب قرآن موجود، نازل نشده بود، بلكه بدينصورت ترتيب نزول آنرا ياد كرده‌اند: سوره علق، سوره ن، سوره مزمل، سوره مدثر… (الاتقان ج 1 ص 42. مجمع البيان ج 10 ص 305. سفينه البحار ج 2 ص 421).

مسئله‌ اين است كه آيا ايجاد تغيير در ترتيب نزول قرآن، بدستور خود پيغمبر (صلي الله عليه و آله) انجام گرفته است، يا اجتهاد و رأي صحابه در بوجود آمدن ترتيب كنوني دخالت داشته است؟ يعني آيا صحابه، بهنگام جمع آوري قرآن طبق اشاره پيغمبر (صلي الله عليه و آله) سوره‌هاي قرآن را مرتب ساختند، يا آنكه مطابق ذوق و سليقه شخصي خود، ترتيب موجود رادر سوره‌ هاي قرآن بوجود آورده‌ان؟ و بعبارت ديگر آياترتيب سوره ‌هاي قرآن، اجتهادي است. يا توفيقي؟

ابن فارس مي‌گويد: دو نوع ترتيب و تنسيق در قرآن انجام گرفته است: يكي ترتيب آيات در سوره‌ ها كه توفيقي بوده، و بر طبق دستور رسول خدا (صلي الله عليه و آله) صورت گرفت. و ديگر، ترتيب سوره‌ ها، كه اين همه را صحابه پيغمبر بعهده گرفته و سوره ‌هاي قرآن را بر حسب رأي و نظر خود مرتب ساختند. دليل اين مطلب، اختلاف مصاحف صحابه مي‌باشد، چون اين مصاحف از لحاظ ترتيب سوره ‌ها متفاوت مي‌باشند. برخي از صحابه سور و آيات قرآن را بر حسب نزول انها مرتب ساختند مانند مصحف علي (عليه السلام) كه بدينصورت مرتب گشت: سوره اقرء، المدثر، ن، المزمل، تبت، تكوير … و بهمين ترتيب در مصحف علي(عليه السلام) سور مكي پيش از سور مدني قرار دارد، در حاليكه مصحف عبدالله بن مسعود بدينصورت بوده است: سوره بقره، آل عمران، نساء … كه از لحاظ ترتيب سور، بشدت با ترتيب مصحف علي )عليه السلام( متفاوت بود.

اين ادله و شواهد و ساير ادله ديگر ـ كه ما بمنظور رعايت اختصار از همه آنها ياد نكرديم ـ نشان مي‌دهد كه ترتيب سوره ‌ها در قرآن موجود، طبق رأي و سليقه صحابه پديد آمده است. ولي آيا مي‌توان بدون مطالعه و بررسي دليلهاي مخالف، اين نظريه را پذيرفت؟ لذا ما نظريه ديگران را نيز همراه با دليل آنان ذكر مي‌كنيم.

رأي ديگر در ترتيب سور قرآن، توفيقي بودن آنست، چنانكه كرماني در كتاب «البرهان» خود مي‌گويد: ترتيب سور قرآن ـ بگونه‌اي كه در دسترس ما است ـ در لوح محفوظ نيز بهمين قرار بوده است. و بهمين ترتيب پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله) قرآن را بر جبرائيل عرضه مي‌داشت و در سالي كه رسول خدا (صلي الله عليه و آله) رحلت كرد، طبق همين ترتيب موجود، مجموع قرآن را دوباره بر جبرائيل (عليه السلام( عرضه داشت، و آخرين آيه‌اي كه بر پيغمبر (صلي الله عليه و آله) نازل گرديد آيه: «وَاتَّقوا يَوماً تُرجَعونَ فيهِ اِليَ اللهِ…» است كه جبرائيل اشاره كرد كه آنرا ميان دو آيه دين و ربا قرار دهند (الاتقان ج 1 ص 107).

نيشابوري در تفسير خود با صراحت بيشتري يادآور مي‌شود كه در زمان رسول خدا (صلي الله عليه و آله) قرآن جمع‌آوري شده بود، زيرا آيه‌اي نازل نگرديد جز آنكه پيامبر (صلي الله عليه و آله) به كاتبان وحي دستور مي‌داد تا آنرا در جاي مشخصي از قرآن بگذارند. و نيز سوره‌اي نزول نمي‌يافت مگر آنكه به نويسنده وحي مي‌فرمود: آنرا در كنار فلان سوره قرار دهد. چنانكه ابن عباس همين موضوع را يادآور شده است كه پيغمبر (صلي الله عليه و آله) پس از نزول هر سوره، كاتب وحي را احضار مي‌فرمود و به او مي‌گفت: اين سوره را در فلان محل قرار دهد كه خود پيغمبر (صلي الله عليه و آله) نيز از آن محل نام مي‌برد.

حتي نيشابوري معتقد به جمع و ترتيب قرآن در زمان پيغمبر (صلي الله عليه و آله) بوده، منتهي يادآور مي‌شود كه اين سوره‌ها بطور منظم ميان دَفَّتين قرار نگرفت و بصورت مصحف درنيامد. همو سپس مي‌گويد: هر كسي معتقد باشد كه ترتيب موجود سور قرآن از كارهاي عثمان است كتاب خدا را از حجيت ساقط كرده و به تصحيف و تحريف آن معتقد گشته است (الاتقان ج 1 ص 107).

حتي در برخي از مصادر علوم قرآن با لحن رساتر و قاطع‌تري مسئله فوق مورد تأييد قرار گرفته است باين معني كه مي‌گويند آيات و سور قرآن، در عهد رسول خدا (صلي الله عليه و آله) مرتب گشت. عليهذا بايد ترتيب سور قرآن را توفيقي دانست نه اجتهادي، زيرا بدون ترديد، قرآن همزمان بايد ترتيب سور قرآن را توفيقي دانست نه اجتهادي، زيرا بدون ترديد، قرآن همزمان با حيات رسول خدا (صلي الله عليه و آله) گردآوري شد، باين دليل كه خود پيغمبر (صلي الله عليه و آله) و اصحاب او اولاً بعضي از سور قرآن را در نماز قرائت مي‌كردند و حتي فضيلت قرائت بسياري از سور را بيان كرده و روش ختم قرآن و مدتي را كه اين ختم بايد در آن مدت انجام مي‌گرفت مشخص فرمود. و اين مطلب نشانه آنست كه سور قرآن در عصر پيغمبر (صلي الله عليه و آله) منظم گرديد، ولي هنوز بصورت مصحفي درنيامد. و بعدها چون قرّاء و حفاظ قرآن، ترتيب مذكور را در قرائت قرآن رعايت نمي‌كردند بهمين جهت عثمان درصدد برآمد سور قرآن را بترتيبي كه در زمان رسول خدا (صلي الله عليه و آله) فراهم آورده بود در مصحفي گرد آورد. در اين سخن اضافهشده است: آنانكه مدعي هستند كه مصاحف صحابه در ترتيب سور، متفاوت بود، از نوآوراني هستند كه مي‌خواهند با اظهار مطلب ديگري، خويشتن را معروف سازند.

مطلب ديگري كه اجتهادي نبودن ترتيب موجود را در قرآن تأييد مي‌كند اين است كه قرآن كريم ـ با همين ترتيب ـ مورد تأييد صحابه و ائمه شيعه قرار گرفته، و تمام فرق مسلمين عملاً و قرائهً پاي‌بند به چنين ترتيبي بوده و هستند. و اگر خلاف اين ترتيب، مورد نظر پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله) مي‌بود، تاكنون آثاري از آن بدست مي‌آمد، و يا دانشمندان اسلامي، ما به قرآني ديگر ـ كه با ترتيبي ديگر ـ سور آن مرتب شده بود، رهنمون مي‌شدند. و نيز درميان تمام مصاحفي كه هم اكنون موجود است و از اوائل اسلام تا كنون بجاي مانده، قران و مصحفي تا بحال ديده نشده است كه سور آن برخلاف ترتيب موجود، منظم شده باشد، تا مأمور به رعايت چنان ترتيبي باشيم.

علاوه بر اين، بسياري از مفسِّرين شيعه و اهل سنت در روابط بسياري از سور قرآن نسبت به همديگر بحث كرده‌اند كه حاكي از وجود چنان ترتيبي در اكثر سور، همزمان با رسول خدا (صلي الله عليه و آله) بوده است (براي نمونه بنگريد به آخر و پايان تفسير بسياري از سور در قرآن در: تفسير مجمع البيان طبرسي، مفاتيح الغيب امام فخرالدين رازي، روض الجنان ابوالفتوح رازي، و تفاسير ديگر).

ما چند نمونه در اين مورد ذكر مي‌كنيم كه نمايانگر اصالت ترتيب موجود در بسياري از سور در زمان پيغمبر (صلي الله عليه و آله) مي‌باشد، رسول خدا (صلي الله عليه و آله) فرمود: خداوند بجاي تورات «سبع طوال = سوره بقره تا سوره توبه» و بجاي زبور «مئين = سوره بني اسرائيل تا سوره مؤمنون» - طبق ترتيب موجود ـ و بجاي «انجيل» «مثاني= سوره‌هايي كه پس از «مئين» قرار گرفته است» اعطا فرمود، و خداوند با اعطاء «مفصل = تمام سوري كه داراي حم است» مرا بر ديگران فضيلت داد (رك: مجمع البيان ج 1 ص 14: مقدمتان ص 235. روض‌الجنان ج 1 ص 11. الاتقان ج 1 ص 89. سفينه البحار ج 2. ص 422).

و يكي از شواهدي كه توفيقي بودن ترتيب كنوني بسياري از سور قرآن را تأييد مي‌نمايد، اين است كه سوره ‌هاي «مفصل = حواميم و طواسين» پي در پي قرار گرفته‌اند، در حاليكه سور «مسَّبّحات» همگي بترتيب، كنار هم قرار ندارند، بلكه سور ديگري درميان آنها قرار گرفته است. و نيز ميان «طسم» در سوره شعراء و «طسم» و در سوره قصص، سوره «طس» فاصله شده است در حاليكه سوره «طس» از آندو كوتاهتر است، و مطابق ذوق و سليقه بايد اول، سور «مسبحات» ـ بدون فاصله سوره‌اي ميان آنها ـ در كنار هم قرار گيرند. و طس نيز بعد از دو طسم مذكور، مرتب گردد، يعني بعد از سوره قصص واقع شود.

علاوه بر همه اين مطالب، در روايت زيد بن ثابت كه مي‌گفت: «كنّا عِندَ رَسولِ الله نؤلِّف القرآنَ مِنَ الرِّقاعِ» مطلبي است كه مجود ترتيب سور را در زمان پيغمبر (صلي الله عليه و آله) اجمالاً اثبات مي‌كند. و بالاخره ذوق و سليقه در ترتيب تمام سور قرآن، نقشي نداشته است. ولي احتمالاً در ترتيب اندكي از سور بي‌دخالت نبوده است، چنانكه گويند: سور و آيات قرآن در عهد پيغمبر (صلي الله عليه و آله) طبق ترتيب موجود بوده، جز سوره انفال و برائت كه بدستور عثمان در كنار هم قرار گرفته‌اند و «قرينتين» نام يافتند (الاتقان ج 1 ص 107).

قرآن داراي يكصد و چهارده سوره و بنابر قولي يكصد و سيزده سوره مي‌باشد. و عده‌اي شماره ‌هاي كمتر و بيشتر از آن نيز نوشته‌اند، باين معني كه برخي مي‌گويند: قرآن داراي يكصد و سيزده سوره مي‌باشد بدانجهت است كه سوره انفال و برائت را بعنوان يك سوره تلقي كردند، چون ميان آنها «بسمله» فاصله نشده است.

سوره خلع بدينصورت در مصادر مختلف آمده است: «بسم اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحيم اللّهُمَّ اِنّا نَستَعينُكَ وَ نَستَغْفِرُكَ وَ نُثْني عَليكَ (در برخي از كتب آمده است: «و نثني عليك الخير» (رك: الاتقان ج 1 ص 113. ترجمه تفسير طبري = جامع البيان، مقدمه) وَ لا نُكَفِّرُك و نَخْلَعُ وَ نَترُكُ مَن يَفجُرُكَ »

و سوره حفد را بدينصورت ضبط كرده‌اند: «اللهم ايّاكَ نَعبدُ وَلكَ نُصَّلي وَ نَسجُدُ، وَ اِليكِ نَسعي وَ نَحْفَد، نَرجوا رَحمَتك (در بعضي از كتب آمده است: «و نخشي عذابك و نرجورحمتك» (رك: الاتقان ج 1 ص 113. جامع البيان و ترجمه فارسي آن ج 1 مقدمه) وَ نَخشي عَذابِك اِنَّ عَذابِك بِالْكُفّار مُلْحَقٌ (الاتقان ج 1 ص 112 و 113)»

بهر حال يكي از محققان قرن پنجم هجري براي توجيه كار ابي بن كعب و ديگر صحابه، ياد آور مي‌شود كه اگر ابي بن كعب دعاي قنوت (دعاهايي كه گزارش شد يعني حفد و خلع) را بعنوان سوره اي از قرآن شمرده باشد ـ در صورتيكه اين مطلب صحيح باشد ـ مبني بر آن نيست كه وي اين دعا را بعنوان جزيي از قرآن نگاشته باشد، بلكه بدين منظور آنرا در مصحف خود آورد تا مردم آنرا (براي خواندن دعا در قنوت نماز) به خاطر بسپارند و آنرا فراموش نكنند. چون وي اين دعا را در قنوت نماز وتر از رسول خدا (صلي الله عليه و آله) شنيده بود. پس اين دو، دعا هستند نه دو سوره از قرآن.

بنابراين درباره تعداد سور قرآن، رقمهاي: 112و 113و 114و 115و 116 را مي‌بينيم. ولي عدد معروف و مقبول نزد اكثر دانشمندان، مورد اتفاق و اعتماد مي‌باشد (الاتقان ج 1 ص 112 و 113). و روايتي كه ذيلاً از رسول خدا (صلي الله عليه و آله) مي‌آوريم نيز مؤيد همين رقم ـ درباره تعداد سور قرآن ـ است:

زركشي در اين باره مي‌نويسد: بايد در مورد تعداد نامهاي سور قرآن، تحقيق شود كه آيا نامها توفيقي است يعني نامهايي است كه طبق دستور شارع و پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله) روي سور، نهاده شده. و يا آنكه اين نامها برحسب مناسباتي است كه در خود سوره ‌ها وجود داشته است؟ اگر ما رأي دوم را بپذيريم مي‌توانيم از هر سوره‌اي نامهاي فراواني استخراج نماييم كه البته اين موضوع، بعيد به نظر مي‌رسد و نمي‌توان آنرا بدون قيد و شرط پذيرفت.

سپس زركشي مي‌گويد: بايد بررسي و تحقيقي بعمل آيد كه چرا هر سوره‌اي در قرآن به نام و يا نامهاي ويژه‌اي اختصاص و شهرت يافته است؟ همو در پاسخ مي‌نويسد: بدون ترديد، تازيان (مانند غيرتازيان) در مورد بسياري از اشياء و امور، موضوع نادر و شگفت‌انگيز و جالبِ آن اشياء و امور را در مد نظر قرار داده، و آن را ملاك نامگذاري قرار ميداده و ميدهند، لذا مجموع خطبه و سخن، يا قصيده طولاني را به همان چيزي نامگذاري مي‌نمايند كه بيش از هر چيزي در آن سخن و قصيده، مشهور و جالب توجه است.

و چون در سوره اَنْعام، حالاتِ مربوطِ به آن با تفصيل بيشتري ذكر شده است، بدين اسم نامگذاري شده است، اگر چه لفظ «اَنْعام» در غير اين سوره نيز آمده است، ولي با چنان تفصيلي كه خداوند در اين سوره درباره انعام گفتگو كرده، در ساير سور سخن نگفته است. چنانكه از آية:

ولي اين سؤال پيش مي‌آيد كه در سوره هود، از نوح، صالح، ابراهيم، لوط، شعيب، و موسي ياد شده است، چرا با وجود چنين اسمائي در اين سوره، به سوره هود نامبردار گشت و به اسم ساير انبياء ـ كه در اين سوره به چشم مي‌خورد ـ نامگذاري نشده است با اينكه داستان نوح، مفصل‌تر از داستان هود در اين سوره به چشم مي‌خورد؟

اگر كسي اين سؤال را مطرح كند: كه نام نوح در سوره هود در شش مورد تكرار شده است، چرا اين سوره به نام نوح نامگذاري نشد؟

بايد در پاسخ گفت: كه براي نوح و داستان او با قومش، سوره مستقلي اختصاص يافته، و جز داستان نوح، مطلب و داستان ديگري در آن نيامده است. پس شايسته است همان سوره به نام نوح اختصاص يابد نه سوره‌اي كه داستان نوح و داستان ساير انبياء ديگر نيز در آنها ضمناً بازگو شده است.

مشكل ديگري كه در اين مورد جلب نظر مي‌نمايد اين است كه بسياري از سور قرآن ـ كه در آنها داستان انبياء و يا نام ديگري آمده است ـ به نام خود آنها نامبردار شده است، مانند: سوره نوح، سوره هود، سوره ابراهيم، سوره يونس، سوره آل عمران، سوره طس سليمان، سوره‌ يوسف، سوره محمد (صلي‌الله عليه و آله) سوره مريم، سوره لقمان و سوره مؤمن. و نيز سوره‌ هايي كه داستان اقوام مختلف در آنها آمده است به نام آن اقوام مرسوم گرديده است، مانند سوره بني‌اسرائيل، سوره اصحاب كهف، سوره حجر، سوره سباء، سوره ملائكه، سوره جن، سوره منافقين و سوره مطففين؛ ولي معهذا هيچ سوره‌اي در قرآن به نام موسي وجود ندارد، با اينكه نام موسي بصورت چشمگيري در قرآن آمده است؟ حتي بعضي ‌ها گفته‌اند كه تقريباً همه قرآن از آن موسي است؟! قاعدتاً نخستين سوره‌اي كه بايد بنام موسي موسوم شود، سوره طه يا سوره قصص و يا سوره اعراف مي‌باشد، چون داستان موسي به صورت مبسوط و گسترده‌اي در اين سه سوره آمده، كه در سور ديگر با چنين تفصيلي از موسي ياد نشده است. و همچنين داستان آدم در سوره‌هاي متعددي آمده است، ولي هيچ سوره‌اي در قرآن بنام او وجود ندارد؟ گويا صرفاً بعنوان سوره انسان از او ياد شده است كه حتي درباره كلمه انسان نيز در ميان مفسرين از لحاظ تعيين مصداق، اختلاف نظر وجود دارد. (براي نمونه بنگريد به مجمع‌البيان ج 8، ص 406) و نيز داستان ذبيح (اسماعيل) از داستانهاي جالب در قرآن مي‌باشد، ولي سوره صافات كه قصه وي در آن آمده است بنام سوره ذبيح موسوم نيست؟ و همچنين داستان داود در سوره «ص» ياد شده است لكن اين سوره بنام او نمي‌باشد؟ پس بايد در مورد وجه تسميه سُوَر، به اين نتيجه برسيم كه اين نامگذاري‌ ها توقيفي بوده و بدستور رسول خدا (صلّي الله عليه و آله) انجام مي‌گرفت، علاوه بر آنكه برخي از مناسباتِ موجودِ در سور نيز چنين نامهايي را اقتضا مي‌كرد.

البته فقط در كتاب «جمال القراء» سخاوي آمده است كه سوره طه به «سوره كليم» ناميده مي‌شود، و حتي هذلي اين سوره را «سورة موسي» ناميده، چنانكه سوره ص به «سوره داود» نامبردار است. و در سخن جعبري نيز ديده مي‌شود كه سوره صافات به «سوره ذبيح» ناميده شده است. و بهرحال همه اين نامگذاريها چنانكه گفتيم احتياج به مدارك و اسناد روائي دارد (الاتقان، ج 1، ص 90 ـ 95).

بعقيده نگارنده: هر سوره‌اي در قرآن كريم، همزمان با حيات رسول خدا (صلّي الله عليه و آله) در طي مرور زمان ـ هر سوره و حتي بسياري از آيات بخاطر خصوصيات و مزايا و يا اشتمال آنها بر مسائل و موضوعات خاصي ـ داراي عناوين و اسامي ديگر گرديد كه از جانب علماء به آن سور و آيات داده شده، مثلاً در فقه و اصول اسلامي بسياري از آيات داراي اسامي و عنوان‌هاي خاصي شدند كه بعنوان نمونه مي‌توان از آيات زير نام برد:

آيه «نباء»: «… يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنوا اِنْ جائَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَأٍ فَتَبَيَّنُوا اَنْ تُصيبُوا قَوْماً بِجَهالهٍ فَتُصْبِحُوا عَلي ما فَعَلْتُمْ نادِمينَ» (سوره حجرات آيه 6: اي كساني كه ايمان آورده‌‌ايد اگر فاسق و گناهكاري براي شما خبر و اطلاعي آورد، بازرسي و تفحص نماييد، مبادا گروهي را به جهالت بكشانيد و بر آنچه انجام داده‌ايد پشيمان گرديد)

آيه «نَفْر»: وَ ما كانَ الْمُؤمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كافَّهً فَلَوْلا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَهٍ طائِفَهٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدّينِ وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ اِذا رَجَعُوا اِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ» (سوره توبه، آيه 122: مؤمنان بايد همة آنها بكوچند، پس چرا نكوچند از هر گروهي دسته‌اي تا در دين بصيرت يابند و قوم خود را بيم دهند، البته هنگامي كه بسوي آنها باز گردند، تا شايد آنها از گناه برحذر بمانند).

آيه «كتمان»: «اِنَّ الَّذينَ يَكْتُمُونَ ما اَنْزَلْنا مِنَ الْبَيِّناتِ وَ الْهُدَي مِنْ بَعْدِ ما بَيَّنّاهُ لِلنّاسِ فِي الْكِتابِ اوُلئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللهُ وَ‌ يَلْعَنُهُمُ الّلاعِنُونَ» (سوره بقره، آيه 159: آنانكه كتمان مي‌كنند آنچه را كه ما فرو فرستاديم از قبيل نشانيها و راهنمائيها ـ پس از آنكه آنها را در كتاب بيان كرديم ـ آنانرا خداوند، و لعن‌كنندگان، لعن نمايند).

آيه «تصديق»: «وَ مِنْهُمُ الَّذينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَ يَقُولُونَ هُوَ اُذُنٌ قُلْ اُذُنُ خَيْرٍ لَكُمْ يُؤْمِنُ بِاللهِ وَ يُؤْمِنْ لِلْمُؤمِنينَ» سوره توبه، آيه 61: بعضي از آنان پيامبر را مي‌آزارند و مي‌گويند: وي گوش شنوايي دارد بگو گوش شنواي خوبي است كه به خدا و براي مؤمنين ايمان آورد).

و بالاخره در طول تاريخ اسلام، بسياري از سور و آيات – آنچنانكه در علوم نقلي اسلامي به چشم مي‌خورد ـ در بسياري از آيات، داراي عناوين و القاب خاصي شدند. بايد متوجه باشيم تمام سوره‌ هاي قرآن همزمان با حيات رسول‌ اكرم (صلّي الله عليه و آله) نيز داراي نام و عنواني بوده‌اند كه از طريق وحي مشخص گرديد.

سوره‌ هاي قرآن، برخي داراي يك نام، و برخي داراي دو يا سه و يا چندين نام مي‌باشند. سوره ‌هايي كه داراي يك نام مي‌باشند در قرآن بسيار است، ولي عده‌اي از سور، داراي چند و يا چندين نام مي‌باشند كه ما از اساميِ متعددِ چند سوره، بعنوان نمونه ياد مي‌كنيم. مثلاً براي سوره حمد بيش از بيست نام بشرح زير ياد شده است:

و درباره سوره آل‌عمران مي‌گويند: كه اين سوره در تورات، به سوره «طيبه» نامبردار بوده و اين سوره با سوره بقره به «زهراوين» نيز موسوم مي‌‌باشند. (براي آگاهي بيشتر از اساميِ متعددِ سُوَرِ قرآن و وجه تسميه آنها و نيز رواياتي كه در زمينه نامهاي سور وجود دارد، رجوع شود به: الاتقان، ج 1، ص90ـ 95. و نيز درباره وجه تسميه سوره ‌حمد به نامهايِ مذكورِ در فوق، رجوع شود به مجمع‌البيان ج 1، ص 17، ط اسلاميه)

مئين‌ (ماين): نام سوره‌ هايي است كه با فاصله چند سوره بدنبال «سبع‌طوال» در قرآن آمده، و هر يك از آنها شامل صد آيه يا كمي كمتر و يا كمي بيشتر است. و هفت سوره قرآن حائز چنين شرايطي هستند كه بترتيب عبارتند از: سوره‌ هاي بني‌اسرائيل، كهف، مريم، طه، انبياء، حج، و مؤمنون. (الاتقان، ج 1، ص 109)

مرحوم طبرسي مي‌گويد: مثاني، عبارت از سوره ‌هايي است كه پس از سبع‌طوال قرار دارد. و سپس يادآور مي‌شود كه به نظر بعضي از علماء، مثاني عبارت از تمام سور قرآن ـ اعم از سوره‌ هاي بلند و سوره‌ هاي كوتاه ـ مي‌باشد و دليل آن آيه «كِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِيَ» (سوره زمر، آيه 23. آيه كامل: «اَللهُ نَزَّلَ اَحْسَنَ الْحَديثِ كِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِيَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلينُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ اِلي ذِكْرِ اللهِ ذالِكَ هُدَي اللهِ يَهْدي بِهِ مَنْ يَشاءُ وَ مَنْ يُضلِلِ اللهُ فَمالَهُ مِنْ هادٍ») مي‌باشد.

روايتي كه از ابن عباس نقل شده است همين مطلب اخير را تأييد مي‌كند. بنابر رأي اخير، وجه تسميه تمام سورِ قرآن به مثاني، اين است كه خداوند در قرآن، امثال، حدود، فرائض و احكام را يكي پس از ديگري قرار داده و آنها را بهم پيوسته و ضميمه كرده است. (مجمع‌البيان، ج 1، ص 14. الاتقان، ج 1، ص 110)

درباره آغاز و انجام سوره‌ هايي كه به «مفصل» نامبردارند، آرائي به چشم مي‌خورد (همان مرجع و صفحه) و ما براي مزيدِ فائدات، بياني از ابوالفتوح رازي در مورد اسامي سور ياد مي‌كنيم كه ضمن آن بعضي از آراء مربوط به تعيينِ حدودِ اصطلاحاتِ مذكور را از لحاظ تعداد آن نيز مي‌بينيم:

مفسران خلاف كرده‌اند، در مفصل، گروهي گفتند: از سوره محمد (صلي الله عليه و آله) تا به آخر قرآن «مفصل» است، و عبد الله بن عباس گفت: از «والضحي» تا آخر قرآن. و گفتند براي آنش مفصل خوانند كه فصلِ بسيار بايد كردن از ميان دو سوره به «بسم‌الله‌الرحمن‌الرحيم» و بعضي ديگر گفتند: براي آنكه فصل بايد كردن از ميان هر دو سوره به تكبيري، و اين قرائت اين كثير است، و شاعر، اين را در چند بيت گفت:

حُلِّفَتُ بِالسَّبْع اللَّواتي طُوِّلَتْ

وَ بِماينَ بَعْدَها قَدْ اُثْبِتَتْ

وَ بِالْمَثاني ثُنِّيَتْ فَكُرِّرَتْ

وَ بِالطَّواسينِ الَّتي قَد ثُلِّثَتْ

وَ بِالْحَواميمِ الَّتي قَدْ سُبِّعًتْ

وَ بِالْمُفَصَّلِ اللَّواتي فُضِّلَتْ

عَزائِم (عزائم بمعني فرائض و واجبات است، و چون در اين سوره سجده‌ هاي فريضه و واجب آمده است به عزائم نامبردار شد، چنانكه گويند: «لَيْسَتْ سَجَدَهُ (ص) مِنْ عَزائِمِ السُّجوُدِ»: يعني سجده سوره ص از سجده‌ هاي واجب نيست. ولي پيغمبر (صلي‌الله‌عليه‌و‌آله) به پيروي از حضرت داود (عليه‌السلام) سجده آن را بجاي مي‌آورد (رك: النهايه ‌في ‌غريب ‌الحديث ماده «عزم» برگشمار ندارد، چاپ سنگي 1296 ه.ق. لغتنامه دهخدا «عقك ـ عگلله» ص 228)): سوره‌ هاي سجده، فصلت، نجم، علق (رك: مجمع‌البحرين ماده «عزم» برگشمار ندارد، چاپ سنگي 1284 ه.ق.).

برخي در اين باره اظهار كرده‌اند كه حكمت تقسيم قرآن به سور‌ه ‌ها براي اثبات اين مسئله است كه هر سوره‌اي از قرآن ـ حتي در حداقلِ آياتِ آن ـ معجزه و آيتي از آيات و نشانه‌هاي الهي است. و نيز اشاره به آن است كه هر سوره داراي روش و سبك مستقل و مخصوص بخود مي‌باشد: سوره يوسف از داستان يوسف، و سوره ابراهيم از قصه او، و سوره برائت از احوال منافقين و اسرار آنها بازگو مي‌نمايد، و همچنين سور ديگر …

زركشي در كتاب البرهان، سئوالي را مطرح مي‌كند كه چرا كتبِ آسمانيِ گذشته به سور، تقطيع نشده بود؟

ديگر آنكه اگر يك خواننده، سوره يا يك باب از كتابي را بخواند و سپس به خواندن سوره يا باب ديگر آغاز كند در خود احساس خستگي نمي‌نمايد، بلكه بعكس، چون به امر تازه‌اي برخورد مي‌كند با نشاط بيشتري به خواندن خود ادامه مي‌دهد مانند مسافري كه مي‌خواهد يك مسافرت طولاني را در نوردد، در منازل متعدد، ميان راه به تنفس و استراحت مي‌پردازد، و سپس سير خود را ادامه مي‌دهد، مسلماً سير پيوسته و مداومِ چنان مسافتي براي مسافر، ملال‌آور خواهد بود، و نيز بهمين جهت قرآن به اجزاء و اخماس و جز آنها تقطيع شده است.

سه ديگر، آنكه اگر كسي درصدد حفظ قرآن باشد و بخواهد سوره‌اي را بخاطر بسپارد، پس از حفظ آن سوره، حس مي‌كنيد كه بخش مستقلي از قرآن را حفظ نموده است، و چنين احساسي براي او جالب بوده و مهم جلوه مي‌نمايد. از انس‌ بن مالك روايت شده است: معمولاً كسي كه سورة بقره و آل‌عمران را قرائت مي‌كرد لحظه‌اي ميان آن دو درنگ مي‌نمود. لذا قرائت يك سوره در نماز، داراي فضيلت بيشتري نسبت به قرائت دو سوره مي‌باشد.

حق اين است كه ساير كتب آسماني مانند قرآن، سوره‌بندي شده بود، زيرا ابن ابي حاتم از قتاده روايتي در كتاب خود آورده كه مي‌گفت: ما در اين موضوع به گفتگو نشستيم كه «زبور» شامل صد و پنجاه سوره بود كه همه‌ آنها به مواعظ و اندرزهاي اخلاقي و ستايش، مربوط مي‌شد. و هيچگونه مطلبي ـ كه درباره حلال و حرام و فرائض و حدود، بحث كرده باشد ـ در آن وجود نداشت. و نيز گفته‌اند در انجيل، سوره‌اي وجود دارد كه به سوره «امثال» نامبردار است. (الاتقان، ج 1، ص 1014)